Προς μία Απρόσωπη Λογοτεχνία

Ζούμε τη μεταμοντέρνα εποχή και συνεπώς αναρωτιόμαστε τί θα ακολουθήσει μετά. Υποψιαζόμαστε ότι δεν μπορεί να υπάρξει άλλο ένα μετά-, ειδάλλως η ιστορία θα καταλήξει παρωδία. Η επόμενη εποχή δεν έχει ίσως πώς να οριστεί, και ο λόγος είναι ο ίδιος ο χαρακτήρας της σημερινής εποχής, η οποία, μετά από ένα πλήθος φιλοσοφικών, γλωσσολογικών και λοιπών επιστημονικών περιπετειών, βρέθηκε να χαρακτηρίζεται ως η εποχή του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων. Το μεταμοντέρνο στη λογοτεχνία ήρθε ως ένα μεγάλο ωστικό κύμα κατάργησης του νοήματος, ένα κύμα που μεγάλωσε στις ακτές του Μοντερνισμού, της προηγούμενης, και τελευταίας μάλλον, εποχής ύπαρξης μίας αισθητικής αντίληψης στοχευμένης προς το νόημα. Με την επέλαση της μεταμοντέρνας εποχής, το νόημα σχεδόν καταργήθηκε και το παράλογο θριαμβολόγησε.

Έχοντας εξίσου σαφή χαρακτήρα όπως κάθε άλλη εποχή, η μεταμοντέρνα εποχή στη λογοτεχνία έγινε αναγνωρίσιμη μέσα από τα σημεία της-συμπτώματα της κρίσης του νοήματος στον πολιτισμό συνολικά. Έπαιξε με την αυτοαναφορικότητα: Το έργο τέχνης μιλάει για τον εαυτό του πρώτα, και ίσως συνολικά. Το έργο μιλάει για τη δημιουργία του, για τον τρόπο που έγινε, ως φόρμα και ως ιδέα. Με συνείδηση ισχυρή, ομοιάζουσα την καταλυτική γνώση του ανθρώπου για τη θέση του στο σύμπαν, το έργο τέχνης ξέρει ότι είναι φτιαχτό και αρκείται με αυτό. Δεν εποφθαλμιά τη γένεση - ιδεών, πρωτότυπων γραμμών ή θεωριών. Ζούμε στην εποχή όπου όλα έχουν ειπωθεί και απομυθοποιηθεί, όπου η θρησκεία εξηγείται σε φυσικές, κοσμικές διαστάσεις και η μεταφυσική αποδομείται στα εξ ων συνετέθη.

Δεν υπάρχει παρθενογένεση στη μεταμοντέρνα εποχή. Μόνο επανάληψη και αποδόμηση των προγενέστερων κειμένων. Εύλογα η λογοτεχνία της εποχής έχει χαρακτηριστεί ως λογοτεχνία της εξάντλησης. Δεν υπάρχει επίσης μία φιγούρα ισχυρή σαν του συγγραφέα ή έστω του αναγνώστη. Και οι δύο υπόκεινται στις διαθέσεις και πλανερές προθέσεις του κειμένου που ανάγεται σε αυταξία, σχεδόν σε υπεραξία, ομοιάζον, αυτή τη φορά, άλλο ένα καταναλωτικό αγαθό, λαμπερό και ακριβό, απρόσιτο και γι'αυτό επιθυμητό. Την εποχή του υπερκαταναλωτισμού, της διαφήμισης και του μάρκετινγκ, το λογοτεχνικό κείμενο υπόκειται σε μία πρωτοφανή αξιολόγηση με κριτήρια πρώτα εμπορικά και έπειτα λογοτεχνικά. Καλώς ή κακώς, η μεταμοντέρνα εποχή του τέλους της αυθεντίας επέτρεψε σε πολλούς επιμέρους γνώστες, μα όχι αυθεντίες, να καρπωθούν την αίγλη της θέσης που παραμένει κενή: αυτής του συγγραφέα.

Η διάθεση απομάκρυνσης του συγγραφέα από το προσκήνιο για χάρη του κειμένου ξεκίνησε την εποχή του Μοντερνισμού, όταν ο Σεφέρης μιλούσε για απόσβεση του ποιητικού εγώ κατά τη διαδικασία παραγωγής του έργου και ο Θ. Σ. Έλιοτ για τη φυγή της συγγραφικής προσωπικότητας από κάθε ποίημα. Ενώ αυτά τα σχήματα λειτούργησαν ενθαρρυντικά προς τη δημιουργία της κοσμοπολίτικης ποίησης του Μοντερνισμού, είχαν μακροπρόθεσμα βλαβερές συνέπειες: ο συγγραφέας επέστρεψε αποδυναμωμένος, έχοντας χάσει επεισόδια και μη έχοντας μνήμες ικανές να διηγηθεί μεγάλα έπη σαν αυτά που διέγειραν τους καλλιτέχνες στο διάστημα του μεσοπολέμου στην Ευρώπη. Αναπόφευκτα, η σημερινή εποχή είναι καταδικασμένη να ζει μία ευμάρεια που της στερεί την στέρηση εκείνη, απαραίτητη στον άνθρωπο, προκειμένου να επιθυμήσει και εμπνευστεί το κάτι παραπάνω. Απευχόμαστε ασφαλώς τον πόλεμο και τα παραλειπόμενά του, μα στην προσπάθειά μας να αποφύγουμε συνολικά κάθε τί που αντιτίθεται στην αρχή της ηδονής, όπως μας τη δίδαξε η ψυχανάλυση, καλωσορίσαμε τη φυγοπονία ως νεωτερική στάση ζωής. Όσοι δεν κατάφεραν να συμφιλιωθούν με αυτό το σχήμα βρέθηκαν εγκλωβισμένοι, για πρώτη φορά σε τόσο μεγάλο βαθμό πάλι στη δική μας εποχή, σε τεχνητούς πόνους και εθισμούς, σε ουσίες και φάρμακα, πιστεύοντας πως έτσι εξισώνονται με κάτι άλλο από αυτό που είναι. Όταν ζεις την εποχή του μετά-, δεν ξέρεις πώς να οριστείς. Ελάχιστα ξέρεις ποιός είσαι. Προστρέχεις στην ψυχανάλυση. Μετά από δύο μεγάλους πολέμους, συμπαντικές διαστολές και τεχνολογικές εκπλήξεις που αποδυναμώνουν τον άνθρωπο και εξυψώνουν την επόμενη κάθε φορά συσκευή, το παρόν γίνεται ασήμαντο, και το εγώ, που δυστυχώς μόνο στο παρόν ζει, ζητάει την εκδίκησή του ίσως και με άκομψους, τρομοκρατικούς, τρομολάγνους τρόπους. Άκρως εγωιστικούς, εγωκεντρικούς και επιδειξιομανείς.

Αυτός είναι ο σημερινός άνθρωπος. Ο σημερινός συγγραφέας, αντίστοιχα, επέστρεψε ως μεταμοντέρνο υποκείμενο, υποκείμενος σε κοινωνικά και πολιτικά σχήματα ικανοποίησης άλλων υποκειμένων, άλλων "εγώ". Η λογοτεχνία είναι άλλο ένα αγαθό προς πώληση και όχι πάντα προς αφύπνιση. Προς αποφυγήν κάθε διδακτικού ύφους, να ξεκαθαρίσω πως ό,τι ειπώθηκε δεν ήταν μία καταδίκη της σημερινής εποχής, αλλά μία περιγραφή της. Το μεταμοντέρνο μας έκανε σίγουρα πιο υποψιασμένους αναγνώστες και, ελπίζω, πολίτες. Μας χάρισε το άρωμα της προσωπικής κρίσης και ελεύθερης ανάγνωσης από μία πληθώρα διαφορετικών ειδών βιβλίων, και αυτό φαίνεται δημοκρατικό. Ως υποψιασμένη αναγνώστρια όμως και, ελπίζω, πολίτης του κόσμου και όχι μόνο της Ελλάδας, αμφιβάλλω αν η τάση ισοπέδωσης που επικρατεί, καλυμμένη πίσω από τη θεωρία του τέλους της ιστορίας και του νοήματος, δεν είναι μία προσπάθεια ανάδειξης τελικά μίας συγκεκριμένης πολιτικής, καταναλωτικής και εν τέλει αναγνωστικής γραμμής, ταυτιζόμενης κάθε φορά με την κυρίαρχη κουλτούρα. Ελάχιστα με γοητεύει λοιπόν η μεταμοντέρνα εποχή, αν κατάργησε το νόημα γιατί έτσι συνέφερε τη Δύση και τις αυτοκρατορίες της, την Αμερική και τα αγαθά της, που τώρα φαίνονται πιο επιβλητικά, γιατί τίποτα άλλο δε δύναται να υπάρξει. Τέτοια φυγοπονία δεν την έχει ανάγκη η τέχνη. Αιώνες τώρα, η τέχνη βγαίνει από τον πόνο του ανθρώπου, ή έστω την αγωνία του να αναπαραστήσει ή καταλάβει τον κόσμο. Ας μην επιτρέψουμε τη διάδοση αναπαραστάσεων ανθρώπων που μεγάλωσαν χωρίς να καταλάβουν τον κόσμο. Αυτή είναι η δυσαρέσκειά μου από τη μεταμοντέρνα εποχή: δεν ενδιαφέρει ποιός γράφει, ή τί γράφει, αλλά αρκεί να είναι ενδιαφέρον στους καταναλωτές το παραγόμενο αγαθό.

Δε θα απορρίψουμε συλλήβδην τη μεταμοντέρνα εποχή για κανέναν λόγο. Έχω την πεποίθηση πως κάθε αλλαγή συνέβη για το καλύτερο και αποτελεί ένα σύνολο εκφράσεων που περιγράφουν την παρούσα κατάσταση. Ο σημερινός αναγνώστης και συγγραφέας είναι δέσμιος και αυτός της εικόνας, του ειδώλου, της οθόνης, των εκπεμπομένων μηνυμάτων, του φαίνεσθαι και του μη είναι μιάς ολόκληρης γενιάς. Είμαστε αυτός ο άνθρωπος που κινδυνεύει, για ένα σωρό λόγους που ήρθαν από έξω του αλλά τον βόλεψαν και μέσα του, να πάψει να σκέφτεται. Και επειδή πολύ πριν το πει ο Καρτέσιος υπήρχαμε γιατί σκεφτόμασταν, ας μην εξωραϊσουμε τη μη σκέψη, γιατί αυτή σημαίνει ανυπαρξία. Η σκέψη πρέπει να παραμείνει δική μας ως το τέλος, ελεύθερη από τους καταναγκασμούς που επιβάλλει κάθε κοινωνικό, πολιτικό ή τρέχον λογοτεχνικό σχήμα.

Η ελέυθερη σκέψη θα έρθει να παράξει την απρόσωπη λογοτεχνία που προσωπικά θεωρώ επιβεβλημένη γιατί μπορεί να γίνει καθολική. Literatura Universalis είναι η λογοτεχνία που δε μιλάει για το εγώ, αλλά για όλους, που περισσότερο από το συναίσθημα την αφορά η ιδέα, η γνώση, και η έμπνευση που οδηγεί σε αλλαγή. Είναι απρόσωπη, γιατί δεν αφορά τον συγγραφέα της, κι ας έχει δανειστεί το ηχόχρωμα της καταγωγής του. Αφορά τον κόσμο όλο, γεωγραφικά και ανθρωπολογικά. Δεν αντιπαραθέτει, συγκρίνει. Ο άνθρωπος έχει παντού τις ίδιες αγωνίες, την ίδια αρχή και το ίδιο τέλος. Έστω και αυτές οι τρεις ομοιότητες, η γέννηση, ο θάνατος, και στη μέση η ζωή, αρκούν να καλύψουν τις υποτιθέμενες αγεφύρωτες διαφορές. Οι ομοιότητες είναι περισσότερες ανάμεσα στους ανθρώπους από τις διαφορές τους, τις οποίες τόσο εξύμνησε ο μεταμοντερνισμός, θέλοντας να αποκαταστήσει τη φήμη εθνοτήτων και μειονοτήτων στις οποίες οι ίδιες οι μεταμοντέρνες αυτοκρατορίες επιτέθηκαν πολιτικά και πολεμικά. Πάνω από όλα και πάντα είναι ο άνθρωπος, ως είδος που ακόμη καταλαβαίνει τον κόσμο και τον εαυτό του. Φοβάμαι πως σε αυτή τη ζωή ο χρόνος που έχουμε ίσα που φτάνει για να καταλάβουμε λίγο και από τα δύο. Επιζητώ λοιπόν τη λογοτεχνία που γράφεται από ανθρώπους που έχουν κατανοήσει τη στενότητα του χρόνου και την ασημαντότητα όλων των ζητημάτων που η μάζα σήμερα θεωρεί σημαντικά. Αν υπάρξει άνθρωπος σε χίλια χρόνια από σήμερα, κι αν μπορεί να μας διαβάζει, θα πρέπει να διαβάσει κάτι που να τον αφορά και αυτόν: τη ζωή, τον άνθρωπο, ως φαινόμενα που πάντα θα γοητεύουν. Από μόνα τους αυτά, ως θέματα, είναι καθολικά, απρόσωπα, και διαχρονικά. Και περιγράφονται καλύτερα όταν η φιλοσοφία γίνεται λογοτεχνία και η ελεύθερη σκέψη αναπαράσταση.